عقب زدگی زانو یا هایپراکستنشن یکی از مشکلاتی است که بسیاری از بیماران هنگام مراجعه به مطب جراح زانو درباره آن سوال مید‌کنند. معمولا بیماران می پرسند: چرا وقتی می ایستم زانوهایم به عقب می رود؟ آیا این موضوع خطرناک است؟ یا آیا ممکن است با گذشت زمان بدتر شود؟ این عارضه به حالتی گفته می شود که زانو بیش از حد طبیعی به عقب خم می شود و می تواند به مرور باعث درد ، کشیدگی رباط ها و حتی آسیب به مفصل شود. بعضی بیماران از کودکی این وضعیت را دارند و برخی دیگر بعد از آسیب ورزشی یا حادثه متوجه آن می شوند. دغدغه اصلی بیماران نگرانی از پیشرفت مشکل و محدودیت در فعالیت های روزمره یا ورزشی است. خوشبختانه ، با تشخیص به موقع و انتخاب روش درمان مناسب ، چه از طریق تمرینات اصلاحی و فیزیوتراپی و چه در موارد خاص با جراحی می توان عملکرد زانو را بهبود داد و از عوارض جدی پیشگیری کرد.
دلایل عقب زدگی زانو
۱. دلایل مادرزادی (ساختاری)
- شلی رباط ها (Ligamentous Laxity) که از کودکی وجود دارد و باعث انعطاف بیش از حد مفاصل می شود.
- اختلالات رشد استخوان ها که زاویه مفصل زانو را تغییر می دهد.
- اختلالات عصبی-عضلانی مادرزادی مثل فلج مغزی (Cerebral Palsy).
۲. دلایل اکتسابی
- آسیب های ورزشی یا حوادث که موجب پارگی یا کشیدگی رباط صلیبی قدامی (ACL) یا رباط های جانبی می شوند.
- ضعف عضلات چهار سر و همسترینگ که باعث عدم کنترل کافی بر مفصل و عقب زدگی زانو می گردد.
- آسیب یا شل شدن کپسول مفصلی به دنبال ضربه یا جراحی.
- اختلالات عصبی مانند سکته یا آسیب نخاعی که کنترل حرکتی پا را تحت تأثیر قرار می دهد.
۳. عوامل تشدید کننده
- ایستادن طولانی مدت با وضعیت بدنی نامناسب
- استفاده از کفش های پاشنه بلند یا نامناسب
- حرکات تمرینی غیراصولی در ورزش
آیا عقب زدگی زانو خطرناک است؟
این عارضه به خودی خود همیشه خطرناک نیست ، اما اگر شدید باشد یا درمان نشود می تواند به مرور مشکلات جدی ایجاد کند. وقتی زانو بیش از حد به عقب می رود ، فشار غیرطبیعی به رباط ها ، غضروف و کپسول مفصلی وارد می شود و این فشار مداوم ممکن است باعث شل شدن رباط ها ، آسیب به مینیسک یا حتی آرتروز زودرس شود. در برخی بیماران ، عقب زدگی زانو با درد ، خستگی سریع پاها و کاهش تعادل همراه است و می تواند روی توانایی انجام فعالیت های ورزشی یا حتی کارهای روزمره تأثیر بگذارد. در مواردی که عقب زدگی ناشی از آسیب یا ضعف عضلات باشد ، بی توجهی به درمان می تواند روند تخریب مفصل را تسریع کند. به همین دلیل ، تشخیص علت اصلی و اصلاح وضعیت زانو در مراحل اولیه اهمیت زیادی دارد تا از پیشرفت آسیب و بروز مشکلات طولانی مدت جلوگیری شود.
روش های تشخیص هایپراکستنشن
تشخیص عقب زدگی زانو معمولا با ترکیبی از بررسی های بالینی و ابزارهای تصویربرداری انجام می شود تا هم میزان خم شدگی غیرطبیعی مشخص شود و هم علت آن شناسایی گردد.
- معاینه بالینی : پزشک با مشاهده وضعیت ایستادن و راه رفتن و اندازه گیری زاویه باز شدگی زانو هنگام کشش کامل پا ، میزان عقب زدگی را ارزیابی می کند.
- آزمون های عملکردی عضلات و رباط ها : بررسی قدرت عضلات چهارسر ، همسترینگ و رباط های اطراف زانو برای تشخیص شلی یا ضعف.
- عکس برداری رادیولوژی (X-ray) : کمک به تعیین تغییرات استخوانی و زاویه مفصل.
- MRI : در صورت شک به آسیب رباط ها ، مینیسک یا ساختارهای نرم.
- آنالیز حرکت (Gait Analysis) : بررسی الگوی راه رفتن برای تشخیص فشار یا بی ثباتی در مفصل.
- بررسی عصبی : در مواردی که احتمال وجود مشکلات عصبی-عضلانی مطرح است.
درمان عقب زدگی زانو
۱. درمان غیرجراحی (تمرینات اصلاحی و فیزیوتراپی)
در بسیاری از موارد ، مخصوصاً وقتی عقب زدگی زانو خفیف یا متوسط است ، درمان با تمرینات تقویتی و اصلاحی آغاز می شود. فیزیوتراپیست با تمرینات هدفمند ، عضلات چهارسر ، همسترینگ و عضلات کنترل کننده لگن را تقویت می کند تا پایداری مفصل افزایش یابد. تمرینات کششی برای عضلات بیش فعال و کوتاه و آموزش الگوی صحیح ایستادن و راه رفتن ، فشار غیر ضروری بر زانو را کاهش می دهد. استفاده از بریس یا نوارهای حمایتی در برخی فعالیت ها نیز می تواند به جلوگیری از هایپراکستنشن کمک کند. این روش اغلب بدون عوارض جانبی است و در صورتی که بیمار به برنامه تمرینی پایبند باشد ، می تواند نتیجه قابل توجهی در کاهش علائم و پیشگیری از پیشرفت مشکل ایجاد کند.
۲. درمان دارویی و روش های کم تهاجمی
در شرایطی که عقب زدگی زانو با التهاب یا درد همراه است ، استفاده از داروهای ضد التهاب غیراستروئیدی مانند ایبوپروفن یا ناپروکسن می تواند به کاهش درد کمک کند. در کنار آن ، گاهی تزریق داروهای کورتیکواستروئیدی به مفصل زانو برای کنترل التهاب شدید انجام می شود ، البته این روش معمولا به عنوان یک راهکار موقتی استفاده می شود. درمان های کم تهاجمی مانند تزریق ژل هیالورونیک اسید یا PRP پلاسمای غنی از پلاکت نیز می توانند به بهبود عملکرد مفصل و کاهش درد کمک کنند ، مخصوصاً در افرادی که آسیب غضروفی دارند. این روش ها بیشتر برای مدیریت علائم استفاده می شوند و باید همراه با اصلاح بیومکانیک و تمرینات توانبخشی انجام شوند تا اثرات ماندگار داشته باشند.
۳. درمان جراحی
در مواردی که عقب زدگی زانو شدید باشد یا به دلیل آسیب جدی به رباط ها و ساختارهای مفصل ایجاد شده و درمان های غیر جراحی مؤثر نباشد ، عمل جراحی زانو توصیه می شود. نوع جراحی بسته به علت مشکل متفاوت است. برای مثال در صورت پارگی رباط صلیبی قدامی (ACL) ، بازسازی رباط انجام می شود. در برخی بیماران ، جراحی اصلاحی استخوان (استئوتومی) برای تغییر زاویه مفصل لازم است. همچنین در موارد شلی شدید کپسول مفصلی ، عمل ترمیم یا سفت‌کردن کپسول انجام می شود. بعد از جراحی ، دوره توانبخشی و فیزیوتراپی برای بازگشت عملکرد طبیعی زانو بسیار مهم است. اگر جراحی به درستی و همراه با توانبخشی انجام شود ، می تواند پایداری مفصل را بازگرداند و خطر آسیب های بعدی را کاهش دهد.
چه کسانی بیشتر در معرض خطر عقب زدگی زانو هستند؟
افرادی که در معرض خطر هایپراکستنشن هستند معمولا یکی یا چند عامل زمینه ای در ساختار بدن ، سبک زندگی یا سابقه پزشکی خود دارند. کسانی که دچار شلی رباطی مادرزادی هستند ، بیشتر مستعد این مشکل اند. ورزشکارانی که حرکات پرشی ، دویدن با توقف ناگهانی یا تغییر جهت سریع انجام می دهند مثل فوتبالیست ها ، بسکتبالیست ها و ژیمناست هابه‌دلیل فشار زیاد بر رباط ها ، بیشتر در خطر هستند. افرادی که عضلات چهارسر یا همسترینگ ضعیف دارند یا تعادل قدرتی بین این گروه های عضلانی شان به هم خورده ، نیز بیشتر مستعد عقب زدگی زانو هستند. بیماران با سابقه آسیب رباط صلیبی قدامی ، سکته مغزی یا بیماری های عصبی وعضلانی بیشتر با این وضعیت مواجه می شوند. همچنین ایستادن طولانی مدت با وضعیت بدنی نامناسب ، استفاده از کفش های پاشنه بلند و عدم انجام تمرینات اصلاحی ، ریسک بروز یا تشدید این عارضه را افزایش می دهد.
آیا فقط با زانوبند می توان عقب زدگی زانو را درمان کرد؟
زانوبند می تواند در برخی موارد هایپراکستنشن نقش حمایتی داشته باشد ، اما به تنهایی درمان قطعی محسوب نمی شود. زانوبندهای مخصوص هایپراکستنشن طوری طراحی می شوند که حرکت بیش از حد مفصل به سمت عقب را محدود کنند و هنگام ایستادن یا فعالیت ، فشار را کاهش دهند. این وسیله به خصوص در مراحل اولیه درمان یا برای بیمارانی که دچار ضعف عضلانی یا بی ثباتی موقتی هستند مفید است. با این حال ، اگر علت اصلی مشکل ضعف عضلات ، شلی رباط ها یا آسیب ساختاری باشد ، استفاده از زانوبند بدون انجام تمرینات تقویتی و اصلاحی ، فقط به صورت موقت علائم را کاهش می دهد و خطر بازگشت مشکل بالا می ماند. بنابراین زانوبند باید به عنوان بخشی از یک برنامه درمانی کامل شامل فیزیوتراپی ، اصلاح الگوهای حرکتی و در صورت نیاز اقدامات پزشکی یا جراحی استفاده شود.
درمان هایپراکستنشن در کودکان و بزرگسالان چه تفاوتی دارد؟
تفاوت درمان عقب زدگی زانو در کودکان و بزرگسالان بیشتر به علت بروز ، انعطاف پذیری بافت ها و سرعت پاسخ به درمان مربوط می شود. در کودکان ، این مشکل اغلب به صورت مادرزادی یا به دلیل شلی رباط ها دیده می شود و از آنجا که مفاصل و عضلات هنوز در حال رشد هستند ، درمان بیشتر بر تمرینات اصلاحی ، تقویت عضلات ، کنترل وضعیت ایستادن و در موارد خاص بریس گذاری متمرکز است. مداخله جراحی در کودکان معمولا فقط زمانی انجام می شود که تغییر شکل شدید یا پیش رونده باشد.
در بزرگسالان ، عقب زدگی زانو معمولا اکتسابی است ؛ مثلاً به دنبال آسیب رباط صلیبی ، ضربه یا ضعف عضلات. درمان علاوه بر تمرینات و فیزیوتراپی ، ممکن است شامل درمان های کم تهاجمی یا جراحی ترمیمی باشد ، زیرا انعطاف پذیری بافت ها کمتر است و خطر آسیب های مفصلی یا آرتروز بیشتر خواهد بود. در نتیجه ، درمان بزرگسالان جدی تر و چند جانبه تر است.
